NEPOTİZM NEDİR?

Nepotizm, kısaca akraba kayırmacılık olarak tanımlanabilir. Nepotizm teriminin Latince'de "Nepot" kelimesinden türediği ve İngilizcede "Nephew" (yeğen) kelimesinden geldiği düşünülüyor.

Bu kavram, Katolik papalar ve piskoposlar tarafından yeğenlerini önemli pozisyonlara atamasıyla ortaya çıkmıştır. Nepotizm, kamu ve iş örgütlerinde karşılaşılan önemli bir sorundur. Türk Dil Kurumu nepotizm kavramını arkadaş ve akraba kayırma olarak tanımlıyor. Nepotizm ile eş anlam olarak Türkçede iltimas, torpil ve dayıcılık gibi sözcükler de bulunuyor.

Günümüzde Nepotizm

Günümüzde nepotizm kavramı, akraba ve yakınların aynı işletmede işe alınması olarak kabul edilmektedir. Bu tür ayrımcılık, bir kişinin yetenek, kabiliyet veya eğitim düzeyine bakılmaksızın istihdam edilmesi anlamına gelir. Nepotizm, öznel bir şekilde yapıldığı için genellikle mağduriyetlere yol açtığı düşünülmektedir. Ayrıca, bu ayrımcılıklar örgütsel ilişkilere de zarar verebilir. Bu tür ayrımcılıkların kişileri yükseltici veya ayrıcalıklı bir konuma getirmesi durumunda, diğer insanlar tarafından memnuniyetsizlik yaratması da belirtilmektedir.

Nepotizm kavramı, genellikle belirli bir kişi veya grup lehine haksız avantaj sağlama olarak tanımlanmakta. Akraba Kayırma veya Akrabacılık, kayırmacılığın özel bir türü olarak kabul ediliyor ve Türkçede zaman zaman kayırmacılıkla eş anlamlı olarak kullanılıyor, ancak kayırmacılığın daha genel bir anlamı var. Kayırmacılık, tüm bireyler ve gruplar için kullanılan genel bir terimken, nepotizm sadece akrabalara yönelik bir kayırmacılık türüdür. Nepotizm, örgütlerdeki istihdam, terfi ve ödüllendirme süreçlerinde aile üyeleri ve akrabalarının ayrıcalıklı muamele gördüğü anlamına gelir. Tarihi Rönesans dönemine kadar uzanan nepotizm kavramı, günümüzde hala iş hayatında mevcuttur ve liyakat sistemine meydan okuyan bir yozlaşma biçimidir.

Nasıl Ortaya Çıkar?

Akraba Kayırma genelde az gelişmiş ülkelerde görülüyor. Nepotizm, demokrasinin gelişmesini ve ekonomik kalkınmayı yavaşlatıyor. Akraba kayırıcılığın engellenmesi için yöneticilerin evrensel yönetim ilkelerine, yasalara ve liyakat esaslarına sıkı sıkıya bağlı olması gerekmektedir. Vatandaşların da daha duyarlı olması önemlidir. Literatürde yapılan çalışmalar ve toplumlardaki etkilerine bakıldığında, nepotizmin olumsuz bir kavram olduğu görülmektedir. Akraba kayırmacılığın söz konusu olduğu kuruluşlarda, bu durumun en büyük sakıncalardan biri, çalışanların iş tatminini azaltmasıdır. Kalifiyesiz aile bireylerinin emri altında çalışmak, oradaki yetenekli çalışanların moral ve motivasyonunu düşürmektedir.

Akraba Kayırma olan işletme ve kurumlarda, akraba çalışanlar ile diğer çalışanlar arasında haksız bir rekabet ortamı da oluşuyor. Bu nedenle, akraba kayırma, çalışanların iş tatmininin azalmasına ve örgütsel performansın düşmesine yol açan profesyonelleşme ve kurumsallaşmanın önündeki en büyük engellerden biridir.

Aile bireylerinin deneyim, yetenek ve eğitim seviyelerine bakılmadan işe alınmaları ve yükseltilmeleri, kayrılan aile fertleri açısından da olumsuz bir durum oluşturuyor. Çünkü ömür boyu çalışma garantisi olan aile bireyleri, kendilerini geliştirme konusunda yeterince motive olamıyorlar. Ayrıca Akraba Kayırma sonucunda işe alınan çalışanların, başarıları sonucunda aldığı ödüller ve övgüler, diğer çalışanlar tarafından akrabalık ilişkilerine bağlanıyor.

Akraba Kayırma yolu ile işe alınan aile bireyleri, kendisine torpil geçerek işe alan kişilerin yaptıkları yolsuzlukları göz ardı edebiliyor. Hatta usulsüzlük delillerini karartma yoluna da gidebiliyorlar. Torpil bu yönüyle de ahlaki çürümeyi hızlandıran bir faktördür. Ayrıca, kayrılan kişi kendisine kayırılan kişiye karşı vefa borcu hissetmekte ve bu vefa borcunu aşırı bağlanma, hediye, rüşvet ve yalakalık şeklinde ifa etme eğilimine yönelebilmektedir.

Akraba kayıran yetkili kişi ise bu ilişki sonucunda gelir ve itibar elde ederek konumu güçlendirir. Diğer bir olumsuz durum ise, aile üyesi ya da akraba olan çalışanların, işletmedeki pozisyonlarının kendi başarısından mı yoksa yöneticilerle olan akrabalık ilişkisinden mi kaynaklandığını sorgulaması, üzerlerinde haksız bir baskı ve vicdan azabı oluşmasına ve kişisel zafiyet ve yetersizliğini ortaya çıkartmaktadır. Akraba Kayırma, işletmede çalışan aile mensubu çalışanlar üzerinde memnuniyet etkisi bırakırken, aile üyesi olmayan diğer çalışanlar üzerinde olumsuz etkiler bırakmaktadır. Eğer işletmede çalışan diğer çalışanlar, terfi etmek için, aile üyesi çalışanlar ile rekabet halindeyse, işlerinde yükselmeleri çok güçtür. Yetersiz bir aile üyesinin emri altında çalışmak ciddi motivasyon ve performans kaybına yol açar.

Nepotizmin Sonuçları

Torpilin var olduğu işletmelerde adam kayırma eğilimi olduğu görülür ve bu eğilim işletmeyi başarısızlığa götürür ve nitelikli personel kaybına yol açar. İşletmedeki ücret sisteminin de aile üyelerini kayıracak şekilde olması, işten ayrılmalara neden olurken, kalanların iş tatmini, verimliliği, motivasyonu ve örgütsel bağlılığı olumsuz şekilde etkilenir. Yapılan çalışmalarda torpilin işten ayrılma niyetinde artışa sebep olduğu ifade edilmiştir. Akraba Kayırma, özellikle ülkemizde çok sık karşılaşılan bir durum.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından yapılan "Sağlık" tanımında, bedensel, ruhsal ve sosyal iyilik hallerinden bahsedilir ki; Nepotizmin veya diğer adıyla akraba kayırma durumunun söz konusu olduğu işletmelerde çalışan ve "akraba" olmayan çalışanların ruhsal ve sosyal yönden geri planda kalma hissine kapılmaları ve içlerine kapanma, diğer çalışanlardan uzaklaşma eğilimi ortaya çıkması son derece normaldir.

Türk örf ve adetlerinde akrabaya ve tanıdığa değer verildiği için bu olay yanlış kullanılıyor ve iş alanında nepotizm örnekleri çok sık görülüyor. Kamuda ve özel sektörde bu durum ile sıklıkla karşılaşılıyor. Özellikle de özel sektörde nepotizm ile karşılaşmak çok olası.

Akraba Kayırma, çalışanlar, işe alınan akraba ve işletme için olumsuz sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle işe alımlarda adaletli davranmakta ve akrabalık ilişkilerinden çok liyakate önem vermekte yara var. İnsan kaynakları departmanlarının önemi de bu vesile ile daha iyi anlaşılıyor.