FIDIC SÖZLEŞMELERİ

Günümüzde hem Dünya Bankası hem de diğer finans kuruluşları, finanse ettikleri projelerde FIDIC şartnamelerinin kullanılmasını zorunlu kılmaktadır.

Bu durum birçok ülkede yapılan uluslararası ihalelerin FIDIC şartnamelerine uygun olarak düzenlenmesine neden olmaktadır. Türkiye’deki inşaat firmaları da 1970’lerin başından itibaren yurtdışındaki uluslararası ihalelere katılmaya ve FIDIC şartnamelerine uygun inşaat sözleşmeleri yapmaya başlamışlardır.

Özellikle yurtdışı finansmanı sağlanan, büyük teknik ve mali ölçekli projelerde Türkiye’de FIDIC kuralları uygulanmaktadır. Marmaray Projesi, Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı ve İstanbul-Ankara otoyolu projesi gibi projeler buna örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca, Hazine Müsteşarlığı, Merkezi Finans ve İhale Birimi, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Rekabetçi Sektörler Programı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, AB Yatırımları Dairesi Başkanlığı ve Ulaştırma Bakanlığı, Ulaştırma Operasyonel Programı gibi kurumlarca ihale edilen inşaat işlerinde de FIDIC Sözleşmeleri temel alınmaktadır.

FIDIC Nedir?

1913 yılında İsviçre’nin Lozan şehrinde kurulan ve Fransa, Belçika, İsviçre gibi ülkelerin kurucu üyeleri arasında yer aldığı Fédération Internationale des Ingéniurs Conseils, yani Müşavir Mühendisler Uluslararası Federasyonu olarak bilinir. Bu federasyona her ülkeden sadece bir kuruluş üye olabilir ve bugün federasyon, 78 farklı ülkeden üyeleri barındıran uluslararası bir meslek örgütüdür. Türk Müşavir Mühendisler ve Mimarlar Birliği (TMMMB), 1987 yılında federasyona katılarak Türkiye’deki temsilciliğini yapmaya başlamıştır.

FIDIC, bir meslek birliği olarak, uluslararası müşavirlik mesleğinin gelişimini ve sürekli değişen ihtiyaçlara uyum sağlamasını amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, FIDIC yıllık uluslararası toplantılar ve eğitim programları düzenlemekte, sektörün tüm katılımcıları için önemli dokümanlar hazırlamakta ve bu faaliyetleri ilgili kurumlarla etkileşim içinde yürütmektedir. FIDIC’in en büyük önemi ise, inşaat, makine ve elektrik mühendisliği alanlarında global düzeyde sözleşme standartları geliştiren bir kurum olmasıdır.

FIDIC Sözleşmesi Nedir?

FIDIC, uluslararası inşaat sektöründe hukuki, örfi ve adetler açısından anlayış birliği sağlamak amacıyla standart bir sözleşme modeli geliştirmiştir. Bu sözleşmeler, ilk kez 1957 yılında yayınlanmış ve içerdiği standart kurallarla uzun yıllardır kullanılmaktadır. Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte bu sözleşmeler, modern ihtiyaçlara uyum sağlayacak şekilde güncellenmiştir.

Uluslararası hukuki ilişkilerin hızla gelişip çeşitlenmesiyle, farklı milletlerden ve hukuk sistemlerinden tarafların anlaşmasını kolaylaştırmak için Uluslararası Tip Sözleşme ihtiyacı ortaya çıkmıştır. FIDIC adıyla bilinen bu sözleşme türü, “Müşavir Mühendisler Uluslararası Federasyonu” ve “Bina ve Bayındırlık İşleri Uluslararası Federasyonu” tarafından ortaklaşa hazırlanmış ve 1957’de yayınlanmıştır. Bu belgeler ve tip sözleşmeler, son on yılda yaşanan teknolojik gelişmeler ve değişen ihtiyaçlar doğrultusunda revize edilmiştir.

FIDIC Sözleşmeleri, inşaat sürecinde riskin, tasarımın ve sözleşme yönetiminin kim tarafından üstlenileceğini düzenlemek amacıyla hazırlanmıştır ve Kırmızı Kitap, Sarı Kitap, Gümüş Kitap ve Yeşil Kitap gibi çeşitleri bulunmaktadır. Bu kitaplar arasındaki temel farklar, iş sahibi ile yüklenicinin sorumluluklarının belirlenmesi konusunda görülmektedir. Türkiye’de en yaygın olarak kullanılan Kırmızı Kitap, 1999 yılında FIDIC tarafından güncellenmiştir ve ihale ve inşaat sözleşmelerinin temel prensiplerini belirlemektedir. Bu şartnamede, işin projesinin işveren tarafından hazırlanması ve müteahhide inşaat işinin yaptırılması öngörülmektedir.

FIDIC Sözleşme Tipleri Nelerdir?

Uluslararası inşaat ve yapı sektöründe hukuki ilişkilerin sürekli evrim geçirmesi, farklı hukuk sistemlerinden olan taraflar arasında anlaşmazlıklar yaratmaktadır. FIDIC, inşaat sürecinde risk yönetimi, iş sahibi ve yüklenicinin sorumlulukları gibi konularda ortaya çıkan görüş ayrılıklarını çözmek, ilgili taraflara destek ve rehberlik sağlamak amacıyla hazırladığı standart sözleşme şablonlarını altı farklı kitapta derlemiştir.

1. FIDIC Kırmızı Kitap

FIDIC Kırmızı Kitap, işveren veya onun temsilcisi tarafından tasarlanan projeler için hazırlanmıştır ve içeriğine bakıldığında, risklerin hem idare hem de yüklenici tarafından paylaşıldığı anlaşılmaktadır. Ancak, tasarım sürecinin projeye dahil edilmesi gerektiğinde, Kırmızı Kitap yerine Sarı veya Gümüş Kitap kullanılması daha uygun olacaktır. Eğer mühendisin kararları her iki tarafı da tatmin etmezse, bu durumlar “Uyuşmazlık Kurulu” olarak bilinen DAB’ye taşınabilir.

FIDIC sözleşmelerinde DAB kavramı oldukça önemlidir ve sıkça atıfta bulunulur. DAB, taraflarca ortaklaşa belirlenen bir veya üç kişilik bir uyuşmazlık çözüm organıdır ve bu organın kararları büyük önem taşır. DAB’nin verdiği kararlar kabul edilmezse, durum uluslararası tahkime taşınabilir.

Kırmızı Kitap detaylı bir şekilde incelendiğinde, içerikteki beş madde iş sahibi, otuz üç madde Mühendis ve yirmi dokuz madde ise müteahhit tarafından yazılacak yazılarla ilgilidir.

2. FIDIC Pembe Kitap

Pembe Kitap, Kırmızı Kitap ile benzer özelliklere sahip olup, genellikle “Çok Yönlü Kalkınma Bankaları” (Multilateral Development Banks - MDB) tarafından finanse edilen projelerde tercih edilen bir sözleşme türüdür. İçerik olarak Kırmızı Kitap’a oldukça benzer olan Pembe Kitap, belirli koşullara uygun ek maddeler içerir ve “Mühendis” rolünün yetkileri sınırlandırılmıştır. Pembe Kitap, bankaların denetimini kolaylaştırır ve sözleşmede belirli özel koşulların oluşması halinde ihale dokümanlarına yeni maddeler eklenmesine imkan tanır.

3. FIDIC Sarı Kitap

Sarı Kitap, yüklenicinin tasarımını yaptığı projeler için tasarlanmıştır ve genellikle teknolojik ve elektromekanik tesislerin tasarımı ve inşası için tercih edilmektedir. Bu kitapta, proje işverenin temsilcisi olan Mühendis tarafından idare edilir. Hak iddia etme ve uyuşmazlık çözüm prosedürleri, Kırmızı Kitap ile benzerlik gösterir. Projenin risklerinin büyük bir kısmı yüklenici tarafından kabul edilir. Ayrıca, Yeni Sarı Kitap, işin türüne dair sınırlamalar getirmez.

4. FIDIC Gümüş Kitap

FIDIC Gümüş Kitap, özellikle EPC (Engineer - Procure - Construct) projelerinde kullanılan bir sözleşme tipidir. Bu kitap, nihai maliyetin ve sürenin işveren açısından büyük önem taşıdığı anahtar teslim projeler için özel olarak geliştirilmiştir. Gümüş Kitap’taki maddeler gözden geçirildiğinde, işverenin hatalar, tutarsızlıklar veya ihmallerle ilgili tüm sorumlulukları reddettiği ve bu sayede risklerin büyük ölçüde yükleniciye aktarıldığı görülür.

Gümüş Kitap kullanıldığında, yüklenicinin işveren tarafından sağlanan verileri doğrulaması ve nihai tasarım için gerekli tüm incelemeleri yapması gerekmektedir. Genellikle özel finansman gerektiren ve anahtar teslimi teklif edilen projeler için uygun olan bu sözleşme formu, az sayıda teklif verenin olduğu ve müzakere veya pazarlık gerektiren ihale türleri için idealdir. Yüklenici üzerindeki risklerin yüksek olması nedeniyle, diğer sözleşme formlarına göre daha yüksek tekliflerin hazırlanması beklenir.

Gümüş Kitap ile hazırlanan sözleşmelerde, sözleşme bedeli genellikle anahtar teslimi olarak belirlenir, ancak belirli durumlarda değişiklikler yapılabilir. Bu kitapta Mühendis rolü bulunmaz, mühendisin tüm görevleri işveren tarafından üstlenilir. Uyuşmazlıkların çözümünde ise DAB (Uyuşmazlık Çözüm Kurulu) devreye girer.

5. FIDIC Altın Kitap

FIDIC Altın Kitap, Gümüş Kitap ile benzer bir yaklaşıma sahiptir ve tasarımın yüklenici tarafından gerçekleştirildiği projeler için uygundur. Büyük sermaye gerektiren yatırım projelerinde, uzun vadeli işletme süreçleri göz önünde bulundurularak FIDIC Altın Kitap tercih edilir.

Yüksek sermaye gereksinimi olan yatırım projeleri için, uzun süreli işletme dönemleri düşünülerek oluşturulmuş bir kitaptır. Genellikle yüklenici, konsorsiyum veya Ortak Girişim (Joint Venture) şeklinde belirlenir ve bu yapılar altında riskler yüklenici işletmeci grubuna aittir. Ortak Girişim, Müştereken ve Müteselsilen Sorumlu Ortaklık Yapısı (J.V.) olarak kurulur.

6. FIDIC Yeşil Kitap

FIDIC Yeşil Kitap, FIDIC tarafından hazırlanan en basit sözleşme formudur ve genellikle sözleşme bedeli 500.000 doların altında olan veya altı aydan kısa süren küçük projelerde, özellikle kazı gibi basit ve tekrarlanan işlerde kullanılır.

Yeşil Kitap içeren sözleşmeler, iş sahibi tarafından tasarlanmış veya belirlenmiş bir projenin yüklenici tarafından yapımını içeren işler için uygundur. Aynı zamanda, tasarım dahil tüm süreçlerin yüklenici tarafından yürütüleceği işlerde de kullanılabilir. Kısacası, Kırmızı Kitap’ın uygulanabileceği, ancak kapsam, zaman ve sözleşme bedeli açısından daha küçük ölçekli işler için Yeşil Kitap tercih edilir.

Yeşil Kitap’lı sözleşmelerde müşavir kavramı yoktur. Müşavirin rollerini işveren veya işverenin atadığı bir temsilci üstlenir. Bu atanan kişi bir müşavir olabilir, ancak önemli olan bu kişinin bağımsız olmasıdır. Tasarımın düşük maliyetli ve basit olması nedeniyle riskler daha azdır. Yeşil Kitap, genellikle belediyelerin küçük ölçekli binalar, yollar, köprüler gibi işlerde veya onarım, rehabilitasyon gibi işlerde kullanılır. İşler genelde uluslararası değil, yerel veya ulusal düzeyde ihale edildiğinde tercih edilir.

FIDIC Sözleşmeleri Uyuşmazlık Çözüm Yöntemleri

FIDIC, dünya çapında uygulanan uyuşmazlık çözüm yöntemlerini temel alarak, kendi yapısına uygun dört farklı çözüm yöntemi sunmuştur.

1. Mühendise Başvurma

FIDIC Sözleşmesi’ne göre, müteahhit uyuşmazlık oluşmadan önce mühendise danışabilir. Mühendis, uyuşmazlık seviyesine ulaşmayan sorunları çözmeye çalışır, ancak uyuşmazlık oluşursa diğer çözüm yollarına yönlendirilir.

2. Uyuşmazlık Çözüm Kurulu

Bu kurul, tarafların tahkime gitmeden önce başvurduğu bir organdır. Kurul, sözleşmenin başında taraflar tarafından belirlenen uzmanlardan oluşur ve amacı, uyuşmazlıkları oluşmadan çözmektir.

3. Sulh Yolu ile Çözüm

Taraflar, dostane bir çözüm olarak sulh yolunu tercih edebilirler. Bu yöntem, tahkime gitmeden önce denenebilir.

4. Tahkim

Eğer Uyuşmazlık Çözüm Kurulu’nun kararları bağlayıcı olmaz ve sulh yoluyla çözüm bulunamazsa, taraflar tahkime başvurabilirler. Tarafların aksi bir anlaşması olmadığı sürece, uyuşmazlıklar ICC kurallarına göre çözülür. FIDIC Sözleşmeleri, hakem heyetinin üç kişiden oluşması gerektiğini ve sözleşme dili olarak FIDIC sözleşmesinin yapıldığı dili kullanılması gerektiğini belirtir.

FIDIC Sözleşmelerinin İçeriği

FIDIC Sözleşmeleri’nin genel yapısı, belirli bir düzen üzerine kurulmuş olup, tipik olarak 20 ana başlık altında ele alınmaktadır. Bu başlıklar ise şunlardır:

• Genel Hükümler (General Provisions)
• İşveren (The Employer)
• Mühendis (The Engineer)
• Yüklenici (The Contractor)
• Aday Gösterilen Alt-Yükleniciler (Nominated Subcontractors)
• Personel ve İşçilik (Staff and Labour)
• Tesis, Malzemeler ve İşçilik (Plant, Material and Workmanship)
• Başlama, Gecikmeler ve Askıya Alma (Commencement, Delays and Suspension)
• Teslim Öncesi Bitirme Testleri (Tests on Completion)
• İşverenin Teslim Alması (Employer’s Taking Over)
• Kusurların Sorumluluğu (Defects Liability)
• Ölçme ve Değerlendirme (Measurement and Evaluation)
• Değişiklikler ve Ayarlamalar (Variations and Adjusment)
• Sözleşme Bedeli ve Ödeme (Contract Price and Payment)
• İşveren Tarafından Sona Erdirme (Termination by the Employer)
• İşveren Tarafından Askıya Alma ve Sona Erdirme (Suspension and Termination by the Contractor)
• Risk ve Sorumluluk (Risk and Responsibility)
• Sigorta (Insurance)
• Mücbir Sebepler (Force Majeure)
• Hak İddiaları, Uyuşmazlıklar ve Tahkim (Claims, Disputes and Arbitration)

FIDIC Sözleşmelerinin Yapısı

FIDIC Sözleşmeleri’nin yapısı, inceleme altına alındığında genellikle sekiz temel bölüme ayrıldığı görülür. Maddeleri sırasıyla aşağıda bulabilirsiniz:

• Ana Sözleşme (The Contract Agreement)
• Kabul Mektubu (The Letter of Acceptance)
• Teklif Mektubu (The Letter of Tender)
• Sözleşme Özel Şartları (Part II – the conditions of particular application)
• Sözleşme Genel Şartları (Part I – general conditions of contract)
• Teknik Şartnameler ve Çizimler (The Specification and Drawings, Red Book)
• İşveren Talepleri (The Employer’s Requirements, Yellow Book)
• Uyuşmazlık Çözüm Mercii Anlaşması (Dispute Adjudication Board Agreement)

FIDIC Sözleşmeleri ve Türkiye Arasındaki Bağ

Türkiye’nin FIDIC ile ilk tanışıklığı, 1972 yılında yurtdışı projelerine adım atan Türk müteahhitler sayesinde gerçekleşmiştir. İlerleyen yıllarda, 1987’de “Türk Müşavir Mühendisler ve Mimarlar Birliği” FIDIC üyeliğini almıştır.

Bugün Türk inşaat şirketleri, yurtdışındaki faaliyetlerini her geçen yıl artırmaktadır. Ticaret Bakanlığı’nın verilerine göre, 2012 yılında Türk yükleniciler tarafından yurtdışında üstlenilen projelerin toplam değeri 26,6 milyar doları bulmuştur. 1972’den 2019’un Kasım ayına kadar, Türk inşaat firmaları tarafından 126 ülkede gerçekleştirilen 9951 proje, toplamda 394,8 milyar dolarlık bir değere ulaşmıştır.

Ülkemizdeki kamu yatırımlarının çoğu, günümüzde dış finansmana ihtiyaç duymaktadır. Bu nedenle, Türkiye’de uluslararası projelerde FIDIC sözleşmelerinin kullanımı giderek artmaktadır.